Czy sposób, w jaki postrzegamy rywalizację w sporcie, może mieć jakikolwiek wpływ na jej końcowy wynik? Każdy występ możemy przecież widzieć z jednej strony jako szansę odniesienia zwycięstwa lub przeżycia wspaniałej przygody, a z drugiej jako wyzwanie, któremu możemy nie sprostać, co nieraz odbieramy jako porażkę. W jakim stopniu nasz wynik zależy od tego, jak bardzo się postaramy, jak wiele wysiłku włożymy, aby wygrać lub… aby nie przegrać? Zastanówmy się…

„Nie mogę dać mu się trafić!”, „oby tylko nie stracić piłki”, „nie mam prawa tego nie obronić” – to tylko kilka przykładowych zdań, które w czasie zawodów siedzą w głowach wielu sportowców, niezależnie od tego, czy trenują oni szermierkę, taekwondo czy koszykówkę. Co łączy przytoczone myśli? Rzecz bardzo powszechna w sporcie (nie tylko zawodowym) – nastawienie na uniknięcie porażki. Co znamienne, porażką nie musi być wyłącznie ostateczny wynik meczu czy pojedynku. Jako przegraną wielu zawodników postrzega przecież chociażby błędne wykonanie określonej techniki czy, w skrajnej sytuacji, wszystko, czego nie można uznać za sukces.

Takie nastawienie po części może wynikać z komunikatów, które sportowcy nieraz otrzymują od swoich kibiców, trenerów czy rodziców: „nie zawiedź nas”, „dziś na pewno nie przegrasz”. Wypowiedzi tego typu najczęściej motywujemy chęcią wsparcia sportowca. Co jednak, jeśli wsparcie to budujemy głównie na niedopuszczaniu do siebie możliwości porażki? Przypuszczam, że większość z nas, czyli osób, które są zaangażowane w sport (niezależnie

od tego, czy jako psychologowie, trenerzy, rodzice czy sami sportowcy), myśli teraz, że opisane podejście nas nie dotyczy, że przytoczone komentarze nie zdarzają się w ogóle lub mają miejsce bardzo rzadko. Czy aby na pewno? Wystarczy spojrzeć na nagłówki artykułów z informacjami sportowymi: „Polscy skoczkowie nie mogą skoczyć dziś gorzej od Austriaków”, „Podstawowym celem w ostatnim meczu fazy grupowej jest nie przegrać z Holandią”. Oczywiście, takie myślenie często nie wynika tylko z obawy przed porażką – w dużej mierze są to wszechobecne w sporcie wyliczenia punktowe, od których trudno jest w zupełności odejść. Z drugiej jednak strony, gdy spojrzymy na sytuację z perspektywy zawodnika, raczej nieuniknione jest, że wspomniane komentarze do niego dotrą. Co więcej, są to komentarze, które w wielu sportowcach automatycznie wyzwalają bardzo silne (często negatywne) emocje. Podstawowe pytanie brzmi: jaki skutek może mieć nastawienie na uniknięcie błędu i porażki?

Dla potrzeb tego artykułu spróbuję nieco przełożyć i krótko omówić wyniki dwóch przeprowadzonych przeze mnie (wspólnie z Anną Grzelak i Wojciechem Waleriańczykiem) w ostatnich latach badań ^{1 2} . W pierwszym z nich wzięli udział łucznicy, w drugim zaś – zawodnicy taekwondo. Oba badania dotyczyły związku uwarunkowań osobowościowych z poziomem sportowym. Szczególnie interesował mnie wpływ temperamentu zawodników (opisywanego za pomocą neurobiologicznej teorii Graya³) na ich wyniki. Brałem pod uwagę dwa sposoby patrzenia na różnorodne sytuacje życiowe – unikanie porażki i dążenie do nagrody. Podejścia te, mimo że odnoszące się przede wszystkim do temperamentu, można uznać za swego rodzaju motywację zawodników, która w różnego rodzaju działaniach przejawia się albo w dążeniu do sytuacji, w których możliwy jest sukces, albo w unikaniu takich, które potencjalnie wiążą się z doznaniem porażki. Co więcej, obiektywnie ta sama sytuacja, w zależności od osoby, może być postrzegana właśnie na dwa wspomniane sposoby – jeden z nich zazwyczaj jest dominujący. Badania miały pomóc w znalezieniu odpowiedzi na pytanie, czy sposób postrzegania (np. rywalizacji sportowej) może mieć wpływ na rezultaty osiągane przez zawodników.

Wyniki badań, w których łącznie wzięło udział ponad 120 sportowców, wskazały, zgodnie z intuicją, że ogólny poziom sportowy (w przypadku łuczników mierzony średnim wynikiem w sezonie, zaś u taekwondoków – oceną trenerów) zależy m.in. właśnie od czynników temperamentalnych związanych z dążeniem do nagrody lub unikaniem porażki. Okazało się, że osoby, które różnego rodzaju sytuacje życiowe częściej postrzegają przez pryzmat potencjalnej przegranej (i w związku z tym odczuwają lęk), prezentują niższy poziom sportowy w swojej dyscyplinie. Zawodnicy z „topu” swoje aktywności dużo częściej odbierają jako potencjalne nagrody. Oba podejścia (czyli układy temperamentalne) wiążą się ściśle z gotowością do podejmowania działań. Sportowcy, sytuację rywalizacji odbierający jako potencjalną „karę”, dużo bardziej skłonni są do wycofywania się z niej – w przeciwieństwie do zawodników, dla których jest to po prostu szansa zdobycia czegoś (punktu, zwycięstwa) lub po prostu możliwość działania, która sama w sobie stanowi swego rodzaju nagrodę.